Διαχωρισμός Κράτους – Εκκλησίας

Συναγωνιστές

Στο πλαίσιο της συμμετοχής μου στο κάλεσμα της Πράσινης Αριστεράς, με τον προσυνεδριακό διάλογο που (διαδικτυακά) πραγματοποίησε και συμμετείχα, καταθέτω ως συμβολή το σύντομο κείμενο, για το διαχωρισμό του Κράτους από την Εκκλησία, ως κοινή συμβολή στον αναγκαίο διάλογο που θα πρέπει να ακολουθήσει ανάμεσα στις «δύο συλλογικότητες μας» σε μια προοπτική συγκλήσεων με προγραμματικό ριζοσπαστικό πολιτικό περιεχόμενο.

Διαχωρισμός Κράτους – Εκκλησίας

Ο χωρισμός Κράτους και Εκκλησίας συνιστά μία μεταφορική περιγραφή της απόστασης της σχέσης μεταξύ της οργανωμένης θρησκείας και του εθνικού κράτους. Δύναται να αναφέρεται στη δημιουργία κοσμικού κράτους, με ή χωρίς επεξηγηματική αναφορά σε ό,τι αυτό ενέχει, ή στην αλλαγή της υπάρχουσας συνθήκης εμπλοκής της εκκλησίας σε θέματα κρατικής αρμοδιότητας.

Χωρισμός Κράτους και Εκκλησίας ανά τον κόσμο.

Κράτη χωρίς κρατική θρησκεία ή ασάφεια

Κράτη με κρατική θρησκεία

Παρ’ ότι η ιδέα του διαχωρισμού έχει υιοθετηθεί σε αρκετά κράτη, οι βαθμίδες διαχωρισμού διαφέρουν και εξαρτώνται από την ισχύουσα νομική δομή και την κρατούσα άποψη όσον αφορά στη σωστή σχέση μεταξύ θρησκείας και πολιτικής. Ενώ η πολιτική ενός κράτους μπορεί να διαχωρίζει με σαφήνεια τη σχέση Εκκλησίας-Κράτους, ενίοτε υπάρχει μία σχέση «από μακριά κι αγαπημένοι», στο πλαίσιο της οποίας οι δύο θεσμοί δρουν ως ανεξάρτητοι οργανισμοί. Μία αρχή παρόμοια αλλά πιο αυστηρή από την ελευθεροφροσύνη εφαρμόστηκε στη Γαλλία και την Τουρκία στην πρότερη περίοδο, ενώ κάποια κοσμικοποιημένα κράτη όπως η Δανία και το Ηνωμένο Βασίλειο διατηρούν συνταγματικά αναγνωρισμένη μία επίσημη κρατική θρησκεία (Λουθηρανισμός, Αγγλικανισμός)[1].

Η έννοια παραλληλίζεται με διάφορες άλλες διεθνείς κοινωνικές και πολιτικές ιδέες όπως ο αντικληρικισμός, η ανεξιθρησκία, ο θρησκευτικός πλουραλισμός. Ο Γουίτμαν (2009) επισημαίνει ότι σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη, στο πέρασμα των αιώνων, το κράτος έχει αναλάβει τον κοινωνικό ρόλο της εκκλησίας οδηγώντας έτσι σε μία γενικευμένη κοσμικοποιημένη δημόσια σφαίρα[2].

Η βαθμίδα διαχωρισμού ποικίλλει από τον απόλυτο διαχωρισμό που επιβάλλει το σύνταγμα, όπως συμβαίνει στην Ινδία και τη Σιγκαπούρη, μέχρι την επιβολή μίας επίσημης θρησκείας με απόλυτη απαγόρευση οποιασδήποτε άλλης, όπως συμβαίνει στις Μαλδίβες. (Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια)

Ελληνικό πολιτικό σύστημα και οι θέσεις των κομμάτων.

Η Νέα Δημοκρατία

Η πιο πρόσφατη  γραπτή τοποθέτηση που έχουμε από την ΝΔ για τα ζητήματα Κράτους -Εκκλησίας είναι αυτή που έγινε τον Μάϊο του 2011 από τον τότε πρόεδρό της Αντ. Σαμαρά,  ο οποίος τοποθετείται ως εξής.

«Η Ορθοδοξία είναι αναπόσπαστο τμήμα της εθνικής μας ταυτότητας. Είναι τμήμα της Πολιτιστικής και της Ιστορικής μας παράδοσης. Το να γνωρίζουν τα παιδιά την Ορθοδοξία είναι τμήμα της εκπαίδευσης που υποχρεώνεται από το Σύνταγμα να τους προσφέρει το Ελληνικό κράτος. Φυσικά εξαιρούνται τα παιδιά των αλλόδοξων που κι αυτοί είναι Έλληνες και έχουν πλήρη δικαιώματα στη δική τους θρησκευτική παράδοση.

Μερικοί που έχουν κάνει επάγγελμα να εξαπολύουν κατά καιρούς επιθέσεις κατά της Εκκλησίας μας, θα έπρεπε να διαβάσουν και να ξαναδιαβάσουν το σχετικό άρθρο 3 του Συντάγματός μας. Αυτές οι ύπουλες επιθέσεις θα τελειώσουν. Η Πολιτεία δεν θα ανακατεύεται στο έργο της Εκκλησίας. Η Εκκλησία δεν ανακατεύεται στην Πολιτική. Αλλά η πνευματική παράδοση αναγνωρίζεται συνταγματικά, είναι δυνατή και θα παραμείνει δυνατή. Όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Κάποιοι διαδίδουν κακόβουλα τελευταία ότι υπάρχει πρόθεση να κοπεί η μισθοδοσία των κληρικών. Τονίζω ότι τέτοιο θέμα δεν τίθεται. Αντίθετα, οφείλουμε να ενισχύσουμε το έργο και τις προσπάθειες της Εκκλησίας ειδικά τέτοιες εποχές. Γιατί η Εκκλησία σήμερα με το φιλανθρωπικό έργο της κρατά την κοινωνική συνοχή. Στηρίζει συνανθρώπους μας που δεν έχουν πια που να στηριχθούν. Ασκεί προνοιακό έργο, πολλές φορές εκεί που το ίδιο το κράτος έχει αποτύχει. Της αξίζει ο σεβασμός. Εκείνο που είναι στις προθέσεις μας να αλλάξουμε είναι υπέρ της Εκκλησίας, όχι εναντίον της: Όπως θα αξιοποιηθεί και η ακίνητη περιουσία του Δημοσίου, θα δώσουμε την ευκαιρία να αξιοποιηθεί και η εκκλησιαστική ακίνητη περιουσία. Ώστε να αποκτήσει πόρους και να διευρύνει το κοινωνικό και πνευματικό έργο της. Το μόνο που χρειάζεται είναι να συζητήσουμε μαζί της ένα ρυθμιστικό μηχανισμό, ώστε να μην μπλέκεται το ποιμαντορικό της έργο με την τρέχουσα διαχείριση οικονομικών και επενδυτικών συμφερόντων. Η πνευματικότητα της Εκκλησίας μας πρέπει να διατηρηθεί αλώβητη. Αλλά τη θέλουμε ισχυρή, όχι αποδυναμωμένη.

Άλλωστε, η αξιοποίηση της περιουσίας της, δεν θα φέρει μόνον πόρους στην ίδια. Θα δημιουργήσει και πρόσθετη ανάπτυξη και θέσεις εργασίας και εισόδημα.» Ομιλία του Προέδρου της Νέας Δημοκρατίας, κ. Αντώνη Σαμαρά για Πολιτική, Θεσμούς Ασφάλεια, στο Ζάππειο.

«Κι ακόμα, αξιοποίηση της Εκκλησιαστικής Περιουσίας. Με διαφάνεια και σεβασμό στο ρόλο της Εκκλησίας και το Προνοιακό της έργο. Μια Εκκλησία που έχει δικούς της πόρους είναι ισχυρή. Και η Ελληνική Εκκλησία έχει περιουσία, αλλά δεν έχει πόρους.» Ομιλία του Προέδρου της Νέας Δημοκρατίας, κ. Αντώνη Σαμαρά «Πρόταση εξόδου από την κρίση – Ζάππειο-ΙΙ»

Να πως ορίζεται από το σύνταγμα η σχέση του Κράτους με την Εκκλησία στο άρθρο 3.

‘Αρθρο 3: (Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας)

1. Eπικρατούσα θρησκεία στην Eλλάδα είναι η θρησκεία της Aνατολικής Oρθόδοξης Eκκλησίας του Xριστού. H Oρθόδοξη Eκκλησία της Eλλάδας, που γνωρίζει κεφαλή της τον Kύριο ημών Iησού Xριστό, υπάρχει αναπόσπαστα ενωμένη δογματικά με τη Mεγάλη Eκκλησία της Kωνσταντινούπολης και με κάθε άλλη ομόδοξη Eκκλησία του Xριστού τηρεί απαρασάλευτα, όπως εκείνες, τους ιερούς αποστολικούς και συνοδικούς κανόνες και τις ιερές παραδόσεις. Eίναι αυτοκέφαλη, διοικείται από την Iερά Σύνοδο των εν ενεργεία Aρχιερέων και από τη Διαρκή Iερά Σύνοδο που προέρχεται από αυτή και συγκροτείται όπως ορίζει ο Kαταστατικός Xάρτης της Eκκλησίας, με τήρηση των διατάξεων του Πατριαρχικού Tόμου της κθ΄ (29) Iουνίου 1850 και της Συνοδικής Πράξης της 4ης Σεπτεμβρίου 1928.
2. Tο εκκλησιαστικό καθεστώς που υπάρχει σε ορισμένες περιοχές του Kράτους δεν αντίκειται στις διατάξεις της προηγούμενης παραγράφου.
3. Tο κείμενο της Aγίας Γραφής τηρείται αναλλοίωτο. H επίσημη μετάφρασή του σε άλλο γλωσσικό τύπο απαγορεύεται χωρίς την έγκριση της Aυτοκέφαλης Eκκλησίας της Eλλάδας και της Mεγάλης του Xριστού Eκκλησίας στην Kωνσταντινούπολη.

Πως τοποθετείται ο ΣΥΡΙΖΑ.

Από σαφώς λεκτικά και πιο ξεκάθαρα και ευθύς εξ’ αρχής διακυρρύσει ότι,

«Τα δημόσια έσοδα θα προέλθουν από τη φορολόγηση του πλούτου, των καθαρών κερδών, των υψηλών εισοδημάτων, της μεγάλης ακίνητης και της εκκλησιαστικής περιουσίας»  «Γι’ αυτό προωθούμε μια νέα ριζοσπαστική πολιτική στον αγροτικό τομέα, μέρος της οποίας αποτελεί η αναδιανομή της αγροτικής γης (δημόσιας, εκκλησιαστικής ή μεγάλης ιδιωτικής)»  «…τηρώντας με συνέπεια τη διάκριση των εξουσιών, τον διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους και αποκαθιστώντας την εύρυθμη και διαφανή λειτουργία όλων των συναφών θεσμών»

Γενικότερα διαπιστώνεται από τις τοποθετήσεις του κόμματος αυτού στις επίσημες θέσεις του, που την πλαισιώνει μεγάλος αριθμός δηλώσεων στελεχών του περί Εκκλησίας. Στην συντριπτική τους πλειονότητα οι δηλώσεις αυτές εφορμώντα ι από μια «αντιεκκλησιαστική διάθεση» και, συνήθως, μέσω του ελέγχου ζητημάτων οικονομικής φύσεως (πχ. Φορολόγηση εκκλησιαστικής περιουσίας), οδηγούνται στον έμμεσα ή άμεσα τιθέμενο, αίτημα διαχωρισμού Εκκλησίας από το Κράτος.

Η άνοδος του Σύριζα προς την κυβερνητική εξουσία άλλαξε σταδιακά  την ρητορική αλλά και τις θέσεις του και με το γεγονός, ότι ειδικά  τα τελευταία χρόνια -αυτά της κυβερνητικής του θητείας-  διαφάνηκε μια τάση ισχυρής προσέγγισης με την Εκκλησία.

Ήδη από πολύ νωρίς -από τον Μάιο του 2012- ο πρόεδρος του κόμματος Αλέξης Τσίπρας, στη συνάντηση που είχε με τον αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο με θέμα την εκκλησιαστική περιουσία, εμφανίστηκε πολύ διαλλακτικός χαρακτηρίζοντας το ζήτημα ως sui generis. (στις Πολιτικές επιστήμες σημαίνει μία οντότητα χαρακτηρίζεται ως sui generis όταν δεν μπορεί να ενταχθεί στο ευρύτερο καθεστώς τοπικής διακυβέρνησης μιας χώρας. Παραδείγματα αποτελούν το Άγιον Όρος στην Ελλάδα καθώς και η πόλη του Λονδίνου στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αυτές είναι περιοχές με ιδιαίτερη διοικητική οντότητα, καθώς οι μορφές αυτοδιοίκησής τους είναι εξαιρετικά διαφορετικές από εκείνες των λοιπών περιοχών της χώρας όπου ανήκουν. Ένα ακόμα παράδειγμα χρησιμοποίησης του όρου αποτελεί η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία σε σύγκριση με άλλους διεθνείς οργανισμούς έχει χαρακτηριστεί ως sui generis γεωπολιτική οντότητα, λόγω της νομικής φύσης της, καθώς και του μείγματος των εθνικών και υπερεθνικών στοιχείων της).

Η τάση αυτή προσέγγισης κορυφώθηκε, ίσως όχι τυχαία, κατά τον Σεπτέμβριο του 2014, με τις διαδοχικές συναντήσεις της ηγεσίας του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο16 και τον Πάππα Φραγκίσκο. Ακολούθησαν οι κυβερνητικοί χειρισμοί και οι πολιτικές που πλήρως ευθυγραμμίστηκαν από τις προ-υπάρχουσες πρακτικές που είχαν ακολουθήσει -όπως και το ΠΑΣΟΚ παλαιότερα, με τον Ανδ. Παπανδρέου- ώστε να αποπεμφθούν και τότε ο Αντώνης Τρίτσης έτσι και ο Νίκος Φίλης επί διακυβέρνησης του Σύριζα, ως υπουργοί κυβερνήσεων στο Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, που μετά από απαίτηση της ιεραρχίας της Εκκλησίας με την «ευθυγράμμισή των κυβερνήσεων στις απαιτήσεις της εκπαραθυρώθηκαν! »

Να αναφερθούμε επίσης στην χαρακτηριστική δήλωση -της μετέπειτα ως περιφερειάρχης της Αττικής, της κ. Ρένας Δούρου, η οποία ήδη από το 2014 είχε προαναγγείλει ότι,  «….σε συνέντευξή της στην ιστοσελίδα «Αγιορείτικο Βήμα», αφού εξέφρασε το βαθύ σεβασμό της για το Άγιο Όρος και τις κοινωνικές  ευαισθησίες του Αρχιεπισκόπου Ιερωνύμου, κατέληξε ότι «οι κοινωνικές δράσεις της Εκκλησίας συγκλίνουν με εκείνες του ΣΥΡΙΖΑ» και ότι «δεν πρόκειται να προβούμε σε καμία μονομερή ενέργεια αλλά με διάλογο να επιδιώξουμε τη συνεννόηση προς  όφελος της μεγάλης πλειοψηφίας του ελληνικού λαού», για να ακολουθήσει η πρώτη επίσκεψη του Αλέξη Τσίπρα στην Αθωνική Πολιτεία.

ΠΑΣΟΚ

Όσο για το ΠΑΣΟΚ και τις ιστορικές παλινδρομήσεις του θα αναφερθούμε σύντομα σε ορισμένες κρίσιμες καμπές από τις διακηρυγμένες θέσεις του που έχουν ….το ιστορικό τους ενδιαφέρον.

Στην Καταστατική Διακήρυξη του ΠΑΣΟΚ της 3^ης Σεπτέμβρη του 1974 προβλεπόταν ρητώς ότι «διαχωρίζεται οριστικά η Εκκλησία από το Κράτος και κοινωνικοποιείται η μοναστηριακή περιουσία», διατύπωση που επαναλάμβαναν και οι «Κατευθυντήριες γραμμές κυβερνητικής πολιτικής» του 1977.

Μπορεί, κατά την πρώτη περίοδο διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ (1981-1985), να μην επιχειρήθηκε χωρισμός Εκκλησίας – Πολιτείας και τα ζητήματα της εκκλησιαστικής και μοναστηριακής περιουσίας να παρέμειναν εκκρεμή, παρ΄ όλα αυτά δεν έλειψαν οι ισχυρές αντιδράσεις από την Εκκλησία για μια σειρά προοδευτικές νομοθετικών πρωτοβουλιών, όπως η θεσμοθέτηση (ν. 1250/1982) του πολιτικού γάμου ως ισόκυρου με τον θρησκευτικό και η αποποινικοποίηση της μοιχείας (ν. 1272/1982).

Για την ιστορία να αναφέρουμε την συνέχεια που πολιτικά ακολούθησε το ΠΑΣΟΚ, όπου μετά το 1986, για να φτάσουμε στο έτος 1987, όταν αρχίζουν οι διαδοχικές υποχωρήσεις σε μια σειρά κοινωνικά και πολιτικά μέτωπα, ανάμεσα στα οποία ξεκίνησαν να δοκιμάζονται οι σχέσεις της τότε κυβέρνησης του Ανδρέα Παπανδρέου με την Εκκλησία, οι οποίες έφεραν ακόμη μεγαλύτερες και περισσότερο νέες υποχωρήσεις του κυβερνώντος κόμματος. Με νόμο που έφερε και αφορούσε στη «Ρύθμιση θεμάτων εκκλησιαστικής περιουσίας» (ν. 1700) και τον οποίο προώθησε προς ψήφιση ο τότε Υπουργός Παιδείας Αντώνης Τρίτσης, για να ακολουθήσουν οι ισχυρές αντιδράσεις και οι απειλές από την τότε ηγεσία της Εκκλησίας, ώστε να ακολουθήσει η γνωστή ρήση του Ανδρέα Παπανδρέου, με την εκπαραθύρωση του υπουργού Παιδείας μετά από  απαίτηση  της εκκλησίας, του αείμνηστου Αντ. Τρίτση με την φράση, ¨Αντώνη έγραψες Ιστορία»!  Εκ τότε οι κυβερνήσεις του Κώστα Σημίτη αλλά και του Γιώργου Παπανδρέου -παρά τις λεκτικές προθέσεις τους περί του ψευδεπίγραφου εκσυγχρονισμού-, βασική επιδίωξή τους υπήρξε η μη σύγκρουσή τους με την Εκκλησία, που με τη γνωστή «επικοινωνιακή» τακτική  διαχειρίστηκαν, υποχωρώντας πάντοτε σε όλα τα μέτωπα, ακόμα και στην αναγραφή του θρησκεύματος στις Ταυτότητες των Ελλήνων πολιτών το έτος 2000! ((ταυτότητες—2000, παραδικαστικό—2005, σκάνδαλο Βατοπεδίου—2008 κ.ά)

ΚΚΕ

Όσο για το ΚΚΕ, μπορεί από «γενική θέση αρχής» να είναι διακηρυκτικά υπέρ του πλήρους χωρισμού Κράτους και Εκκλησίας, ταυτόχρονα όμως διατηρεί επί μια  20ετία την παρουσία της «θρησκόληπτης» κ. Λιάνας Κανέλλη στους κοινοβουλευτικούς θώκους του κόμματος ενώ  κλείνει το μάτι στην ιεραρχία και την εκκλησία, με το επιχείρημα ότι η προώθηση και διεκδίκηση μιας τέτοιας σημαντικής τομής, δεν είναι επί του παρόντος το κύριο ζήτημα, μεταθέτοντας το πρόβλημα στο διηνεκές!

Η  προοδευτική και ριζοσπαστική πρόταση.

Ποια πρέπει να είναι η «προοδευτική και ριζοσπαστική» πρόταση που θα πρέπει να καταθέσουν οι δημοκρατικές και προοδευτικές δυνάμεις, για μια γνήσια εκσυγχρονιστική τομή στις σχέσεις Κράτους-Εκκλησίας, με την αποκατάσταση μιας διαχρονικής και ετεροβαρούς σχέσης ανάμειξης της εκκλησίας στα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα της χώρας, για την προοδευτική μετεξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας και της χώρας?

Γιαυτό είναι αναγκαίο να υπάρξει μια εμπεριστατωμένη διατύπωση και συγκεκριμενοποίηση των προτεραιοτήτων που απαιτούνται για την ολοκλήρωση του θεσμικού εκσυγχρονισμού και διαχωρισμού του Κράτους με την Εκκλησία. Έτσι θα γίνει πράξη, προωθώντας διαδοχικά τα βήματα που απαιτούνται για να οδηγηθούμε στο πλαίσιο μιας 4ετούς προοδευτικής διακυβέρνησης που θα ολοκληρώσει μια κρίσιμη  ριζοσπαστική προοδευτική τομή, για την διεύρυνση των δημοκρατικών θεσμών και σχέσεων στην πράξη. 

1. Επιδίωξη μας είναι ο Πλήρης και συνταγματικός διαχωρισμό του Κράτους με την Εκκλησία. Ο  Διαχωρισμός του Κράτους και η πλήρης οριοθέτηση και ο επανακαθορισμός των σχέσεων του με την Εκκλησία.  Θεσμική μεταρρύθμιση  που θα πρέπει να ολοκληρωθεί σε ένα τετραετή κύκλο παρεμβάσεων, για τον ουσιαστικό εκσυγχρονισμό του κράτους και όλων των φορέων της διοίκησης, σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο.
2. Απαρχή γιαυτό θα πρέπει να αποτελέσει η άμεση απεμπλοκή του Κράτους από την μισθοδοσία των ιερέων, ως δημοσίων υπαλλήλων.
3. Δημιουργία μητρώου Εκκλησιαστικής Περιουσίας, με την ανάληψη από την εκκλησία των υποχρεώσεων (μισθολογικών και ασφαλιστικών), όλων των κληρικών και των υπόλοιπων υποχρεώσεων της προς το Κράτος. Παράλληλα να πραγματοποιηθεί η πλήρης καταγραφή όλων των ακινήτων ιδιοκτησίας της εκκλησίας και των εκκλησιαστικών Νομικών Προσώπων Δημοσίου Δικαίου. Κανονική φορολόγησή τους, με την κατάργηση όλων των προνομίων και τις φοροαπαλλαγές της Εκκλησίας .
4. Όσοι πιστοί επιθυμούν μπορούν να συνεισφέρουν οικονομικά (προαιρετικά) στην Εκκλησία, ενώ μπορούν να το πραγματοποιούν, με την καταβολή του ειδικού φορολογικού τέλους ενίσχυσης της του δόγματος που επιθυμούν, το οποίο θα δηλώνεται ως δαπάνη στην ετήσια φορολογική του δήλωση ο κάθε πολίτης.
5. Απομάκρυνση της Εκκλησίας από όλες της λειτουργίες της Εκπαίδευσης.
6. Κατάργηση της πρωινής προσευχής στα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
7. Απομάκρυνση όλων των θρησκευτικών συμβόλων, εικόνων από τα δημόσια σχολεία, κτήρια και τις υπηρεσίες του Κράτους.
8. Κατάργηση-απαγόρευση του προσηλυτισμού (με τα κατηχητικά που λειτουργούν εντός των σχολείων)
9. Κατάργηση της Θρησκευτικής ορκωμοσίας των όλων κρατικών λειτουργών.
10. Αντικατάσταση του μαθήματος των Θρησκευτικών με μάθημα γενικής Θρησκειολογίας όλων των δογμάτων πίστης.
11. Επαναπροσδιορισμός και επανακαθορισμός των ιστορικών σχέσεων της «Ορθοδοξίας και Ελληνισμού» στο επιστημονικό και εξελικτικό πεδίο της ιστορικής διαδρομής του νεοελληνικού έθνους, από την γέννηση των 200 χρόνων της ανεξαρτησίας του.
12. Ειδική συνταγματική διατύπωση με άρθρο που θα δηλώνεται και θα προστατεύεται η ισότιμη θεσμική αναγνώριση των όλων των Θρησκευτικών δογμάτων και ελευθεριών, διαχωρίζοντας έντεχνα την ανάμειξη της συνταγματικής εμπλοκής του Κράτους με την Εκκλησία, ως «απαραίτητη προϋπόθεση για την αναβάθμιση της ποιότητας της δημοκρατίας στη χώρα μας.

Δημήτρης Τεμουρτζίδης